Garip Oğlan »Allı Gelin«

Garip Oğlan Hakkında Bilgi!

Elimizde olan bilgilere göre, Garip, Hasta, Yetim, Mazlum, Kimsesiz, Fakir, Yitik, Düşkün, Mücrim, Zelili, Yorgun, Yoksul, Çoban, Geda, Sefil, Sürgün, Sergender ve benzeri mahlas kullanan ozanlar genellikle bizim yöremize göçmen gelen ozanlardır. Bu ozanlar yöremize gelmişlerdir, uzun yıllar bu yörede kalmışlardır sonra da gitmişlerdir. Yöremizde kalıcı olan sadece sesleridir.

Ozanlarda göçmenlik yani sefer olayı göz önüne alınınca, şöyle bir olay ortaya çıkıyor. Değişik illerde yaşayan insanlar, zamanla bizim yerleşim yerlerimize gelip iş tutuyorlar. Ozanlık mesleğini yürütenlerde böylesi bir yol izlemişler. Bu geliş gidişlere sefer adını vermişler. Sanırım Garip-Oğlan da böylesi bir geliş gidiş yaşamıştır.

Garip-Oğlan hangi sahadan gelip Ardahan da uzun zaman kalmıştır pek bilinmiyor. Bilinen tek olay anlatılan bu geliş, gidiş ve sonuç olarak »Ardahan’dan gelen Tatar« türküsü dillerde destan oluyor. Bu ozan, civar kasaba ve köylerden de gelebilir sonra gerisin geri dönebilir.

Bizim yöreye gelen bu göçmenler. Zamanla Anadolu içlerine de gidebiliyorlar. Örneğin, aşık Narmanlı Sümmani de Ardahan sahasından geçip zamanla Narman kasabasının Samikale köyüne yerleşen bir ozandır.

Bizim aramıza karışıp ve bizimle birlikte yaşayan insanların genelde geçim kaynağı olarak, koruculuk, bekçilik, çobanlık, değirmencilik, demircilik, Nalbantlık, marangozluk, çalgıcılık ve ozanlık yaptıkları, geçimlerini bu yolla sağladıkları yöre insanı tarafından bilinen bir gerçektir.

Bu ozanın mahlasının Garip olması, yukarıda söylediğim tanıma uygundur diyebilirim. Başka bir yerden, bizim yöreye gelmiş ve pek yerleşik düzene geçmeden ya bu yöreyi terk etmiştir ya da belli bir zaman sonra ölmüştür.

Kısaca böylesi ölümlerden de söz edelim. Bu yöreye verdiğim bilgiler çerçevesinde gelen insanlar, ölünce de böylesi ölümleri yöre insanı garip mezarlığı diye adlandırılan mezarlıklara gömerler. Bu mezarların baş taşı olmaz ve adları bile yazılmaz. Sadece garip mezarlığı denilir.

Ardahan yöresinde, »Garip Oğlan ile Allı Gelin« destanı tam olarak bilinmiyor. Sadece son bölümü yaygın bir şekilde biliniyor. O dönem postacılara Tatar denildiği için uzun yıllar postacılık yapan bir şahsın destansı anlatımıdır. Bu anlatımı şahsın kendisi mi yoksa yöre ozanlarından birisimi anlatmış bilinmiyor. Dediğim gibi bilinen tek gerçek destansı anlatımın son bölümü ve onlarca çeşitlemesi oluşmuş bir halay ezgisidir.

Şöyle demek en doğrusu, Garip-Oğlan o yöreden bu yöreye yani Ardahan’a geliyor ve Ardahan’da uzun yıllar postacılık yapıyor sonra suların durulması nedeniyle geri dönüyor. Böylesi bir anlatım.

Yöremizde olduğu gibi, Azerbaycan yöresinde de Tatar konulu ezgiler oldukça fazladır. Bir başka Tatar ezgisi de şu sözlerle dillere destandır.

Aparır tatar meni

Kul eyler satar meni

Yarim vefalı olsa

Arayır tapar meni

O ne kaş! o ne göz! o ne saçtır!

Yanaram! Yanaram! Yanaram! Men

Atımızı koşalım

Dağı daşı aşalım

Sen yağış ol men bulut

Yağarken kavuşalım

O ne kaş! o ne göz! o ne saçtır!

Yanaram! Yanaram! Yanaram !Men

Ay gitti batan yere

Melekler yatan yere

Sinemi nişan koydum

Yar okun atan yere

O ne kaş! o ne göz! o ne saçtır!

Yanaram! Yanaram! Yanaram! Men[i]

Bu ezgiyi değerli sanatçı Nevid Müsmir’in sesinden dinlemek en güzel bir seçimdir.

Kısaca Destanın son bölümünü Garip-Oğlan ile Allı Gelin’in kavuşma anını anlatan yazıyı veriyorum.

Allı Gelin Hikayesi[ii]

Büyük Kapının Gelini diğer bir adıyla Allı Gelin Türküsünün kısaca hikayesi, yani bu isimle bilinen muhabbet destanının son bölümü Ferman Baba anlatımıyla şöyledir.

Garip Oğlan askere gider, bir adıyla askere, diğer bir adıyla da gurbete. Uzun yıllar gittiği yerde yani Ardahan şehrinde postacılık yapar. O dönem postacılara tatar adı verilirmiş. Giderken evde üç aylık hamile olan Allı Gelini bırakır gider.

Aradan yıllar geçer. Hikâyenin bu bölümünde Garip Oğlan'ın yirmi yıllık macerası anlatılır. Yirmi yıl sonra evine dönen Garip Oğlan, içinde ki şüpheyi yenemez.

Der ki:

Ben yirmi yıldır gurbet denen viran yerde kalıyorum. Benim karım acaba beni aldatıyor mu? Ben evde yokken başkalarına kapıyı açıyor mu? Yani, gece her gelene kapısı açık mıdır?

İşte bu tür düşüncelerle yolunu bitirirken kendi evine gecenin bir vakti gitmeyi düşünüyor. Tabi ki bir yabancı gibi kapıyı çalarak eve konuk olmak istiyor.

Öyle de yapıyor.

Gecenin bir vakti gidip kendi kapısını çalıyor. Daha sonra aşıkların anlatısı olan muhabbet destanlarında olduğu gibi, Allı Gelin ile Garip Oğlan karşılıklı olarak söyleşiyorlar. Bu iki türkü bu söyleşiyi anlatıyor.

Ana karnında bırakıp gittiği bebek oğlan imiş. Büyümüş ve yirmi yaşına girmiş. Yani evlenecek çağa gelmiş Yiğit bir oğlan olmuş. Allı Gelin büyük kapılı evin üstünde kuş bile uçurtmuyor. Bunu anlayınca evine giriyor ve mutlu son kendiliğinden geliyor. İşte bu iki türkü bu hikâyenin son bölümünü oluşturan türkülerdir.

İkisi de halay havasıdır. Çünkü yirmi yıllık hasretlik bitince yeniden evlenip yeniden düğün kuruyorlar. Bu türküler günümüzde ikinci bahar sayılan düğünün türküleridir.

Bu hikâye çok uzun bir hikayedir. Bu hikâyenin diğer bölümlerinde geçen türküler de çok bozuk bir şekilde yörelere dağılmış yöre sanatçıları tarafından okunuyor. Bazı türküleri ise TRT arşivinde bulunmasına rağmen yine bozuk ve karmaşık veriliyor. Hiçbir türküde "Garip Oğlan" adı geçmiyor. Bu adın geçtiği türküler ise var olduğu sahanın özelliğini taşır olmuşlar. Bu yüzden onlara uğraşmaya değmez diyorum. Çünkü bu türküler de bu muhabbet destanının konumundan çok uzak bir alana taşınmışlar.

Ardahan yöresinde bu iki türkünün birkaç değişik çeşitlemeleri mevcuttur. Bunlar Küçük Gelin, Kınalı Gelin, Allı Gelin, Telli Gelin, Güllü Gelin, Suna Gelin adlarıyla bilinen çeşitlemeleri de vardır. Bunlar değişik sanatçılar tarafından zaman zaman derlenerek seslendirilmiştir.

Yöremizde yetişmiş, bazı yöre sanatçıları tarafından değişik çeşitlemeleri seslendirilmiştir. Şunu hemen belirtmek gerekiyor, halk arasında anonim eserlerin değişik çeşitlemeleri vardır, bu çeşitlemeler kuşaktan kuşağa aktarılan sözlü gelenek içinde hep vardır. Zamana ve mekâna göre şekillenip seslendirilmesi çeşitlemenin oluşumunu sağlar. Bu çeşitlemeler aynı yörede de olur değişik yörelerde de olur. Bu olay oldukça normal bir olaydır.

Bu ezginin sadece »Aşağıdan Gelen Tatar« adıyla Gökhan Temur derlemesi olarak Ardahan Türküleri kitabında yer verilmiştir. Bu sözü edilen ezgi »Suna Gelin İle Mahmut Çavuş« anlatımı olarak başka bir çeşitlemesidir. Yöremizde böylesi değişik çeşitlemeleri bulunuyor.

Bu küçük yazının içinde yöre sanatçılarının derlemelerini almadım. Bu davranışım onları yok saymak değil. Sadece onlar benim derlemelerim değildir onun için almadım.

Ancak şunu belirtmek istiyorum. Yöremizde anlatılan muhabbet destanlarından onlarcası derlenmediği için kaybolup gitmiştir. Unutulanlar arasında olan bu »Allı Gelin ya da Büyük kapının Gelini« isimli muhabbet destanı sadece sonuç bölümüyle dillerde kalmıştır. Aşık geleneği içinde yer alan karşılıklı değişme sistemiyle oluşan bu türkü zamanla karışık bir hal aldığını söylemeliyim. Yöre sanatçılarının derlemeleri de bu karışık sistemle çakışıyor.

Halk anlatıları zamanla kaynak kişiler diliyle yeniden aktarılırken, kaynak kişi tarafından eklemeler ve çıkartmalar olabilir. Bu olaya edebiyat araştırmacıları destanın yeniden oluşumu ya da doğuşu diyorlar. İşte bu yeniden doğuş yaşanırken yerel özellikleri törpülenebiliniyor.

Yöremizde oynanılan onlarca halaydan biri de bu Allı Gelin halayıdır. Böylesi birkaç halay adı yazmalıyım:

1) Göle Ağırlaması

2) Göleli Gelin Halayı

3) Göle’nin Düzü Halayı

4) Allı Gelin Halayı (Büyük Kapının Gelini)

5) Karanfil Halayı (Karanfil Neden Olur)

6) Yayla Halayı, (Hedom Yaylada Yaylada)

7) Eminem Halayı

Ek olarak şu bilgiyi de vermeliyim. Yöremizde oynanan halk oyunlarını ayrı bir yazıyla belirlemiştim.

Destan içinde geçen ezgiler ve sözlerin tamamı bilinmiyorsa da arşivimde Garip-Oğlan mahlaslı olanları yazının sonuna ekledim. Böylesi bir sesin yitip gitmesine gönlüm onay vermedi.
Not:
Büyük kapının gelini
Kondur beni allı gelin
Gece kapatmış yolumu
Kondur beni allı gelin

Türkünün orijinal söylenişi bu sözlerle başlıyor. Dolayısıyla ben halk içinde Allı Gelin olarak bilinen ikinci adın ile yazdım.
******

Büyük Kapının Gelini Allı Gelin1

Aldı Yolcu

Büyük kapının gelini

Kondur beni allı gelin

Gece kapatmış yolumu

Kondur beni allı gelin

Aldı Gelin

Ev sahibim evde yoktur

Konduramam yolcu seni

Dostumdan düşmanım çoktur

Konduramam yolcu seni

Aldı Yolcu

Büyük kapının dilberi

Çak kibriti yak feneri

Aç kapıyı al içeri

Kondur beni allı gelin

Aldı Gelin

Durma kapıda günahtır

Yolculara han duraktır

Deme sakın yol ıraktır

Konduramam yolcu seni

Aldı Yolcu

Ardahan'dan gelen tatar

Kamçısını atar tutar

Garip Oğlan nerde yatar

Kondur Beni allı gelin

Aldı Gelin

Ardahan'dan gelen tatar

Kamçısını atar tutar

Garip Oğlan Handa yatar

Konduramam yolcu seni

Büyük kapının Gelini Allı Gelin 2

Aldı Yolcu

Aşağıdan aldır gelin

Fenerini yandır gelin

Koynunda ki ev sahibin

N’olur onu kaldır gelin

Aldı Gelin

Aşağıdan aldırmışım

Ben feneri yandırmışım

Koynumda yatan yiğidi

Ak sütümden emzirmişim

Aldı Yolcu

Sabah olur bu seherde

Gün açılır perde perde

Oğlun evde sen evdesin

Söyle bana yarin nerde

Aldı Gelin

Sabah olsun bu seherde

Gün açılsın perde perde

Benim yarim yirmi yıldır

Gurbet denen viran yerde

Aldı Yolcu

Çift kanatlı kapı benim

Taş duvarlı yapı benim

Kondur beni allı gelin

Senin yarin zatı benim

Aldı Gelin

Çift kanatlı kapı senin

Taş duvarlı yapı senin

Ben sesinden tanımıştım

Allı Gelin zatı senin[iii]

Allı Turnam 1[iv]

Gitme turnam gitme nerye gidersin