Köroğlu İle İlgili Küçük Bir Değerlendirme!

Köroğlu İle İlgili Küçük Bir Değerlendirme!

 Bizim Destanlar...

Felek aldı »Derbeder«[i]

Felek aldı devranımı demimi

Ya ben kime gidem imdada bilmem

Aşkın deryasına saldım gemimi

Silkinir çıkmaya bir ada bilmem

Yara sızlar

Ok değdi yara sızlar

Derdini dertliye söyle

Anlamaz yarasızlar

Dudu kumru seher vakti ötüşür

Bülbül zurbasına karga katışır

Dertliler oturmuş derdin konuşur

Dertsizler ne gezer arada bilmem

Erzurum'a

Yol gider Erzurum'a

Çöğür çalan Türkmen'em

Gidecem Erzurum'a

Köroğlu çağırır Hak hazır nazır

Yetiş imdadıma boz atlı Hızır

Cenazem yıkanır tabutum hazır

Kazmışlar mezarım nerede bilmem

Güvengez

Dağda olur güvengez

Ne devlete bel bağla

Ne varlığa güven gez

Köroğlu araştırmacılar tarafından sadece, Bolu Düzce dolaylarında devlete karşı başkaldıran bir eşkıya olarak tanımlanıyor. Bu Osmanlı dönemine ait bir tanımlama. Osmanlı döneminde, Köroğlu ismiyle devlete karşı başkaldıran eşkıyalar ise bir tane değil, yüzlercedir. Bu eşkıyalar benim konumun dışında olduğundan onları tek tek ele almak istemiyorum.

Köroğlu hakkında pek çok yazı bulabilirsiniz. Çok sayıda kitap da yayınlandı. Kimi belgelerin de eklenip tezlerinin güçlendirildiği bu çalışmalarda, genellikle, Köroğlu'nun eşkıyalığı allandırılıp pullandırılıyor ve varsıldan yoksula yardım amacıyla soygun ve talan yaptığı öne sürülerek, soygunları vurgunları yasal hale getiriliyor.

Her yönetim kendisine karşı çıkanları bu konum içinde değerlendirir. Ona göre de yasal işlemler yürütür. Buraya kadar yazılanlar bilinen gerçeklerdir. Ya bilinmeyen gerçekler nelerdir? Köroğlu'nun Robin Hood'a benzetilmesi. Bolulu (Düzceli) Köroğlu, Osmanlı ordusunda görev almış bir akıncı beyiydi. Morkoçoğlu, Yılanoğlu, Turanoğlu, Çopuroğlu gibi... Bu isimlerin hepsinin yönetimle çelişkisi başlayınca isyan ettikleri de bilinmektedir.  Ya Robin Hood İngiliz ordusunda görevli birisi miydi acaba? Bunlar işin bir başka yanı...

Benim bildiğim KÖROĞLU ise, bir destan kahramanıdır. Öyle içkiye falan düşkünlüğü de yoktur. Kadına düşkünlüğü ise, halk yazını içinde yer alan bir sistemle yürütülmüştür.

Aras'ın üç sihirli köpüğünü içen, ölümsüzlük mertebesine ulaşan bir halk (destan) kahramanıdır.

Köroğlu destanlarını dinlediyseniz: Ömründe ekili tarlaya basmayan birisi... Koçaklığından daha önemlisi dervişliği ön planda olan birisi... Ab-ı hayat »Bengisu« içtiğine ve kırklara karıştığına inanılır. Evlilik bakımından, çok evlilik denen olgudan nasibini almış: İki evlilik yaptığını söylüyor destanlar. Birinci karısı Nigar Han, ya da Han Nigar, ikinci karısı Mömüne (Döne) Sultan. Bu olayı Köroğlu Güzellemesi şöyle anlatır:

****

Aldı Köroğlu

Han Nigar'ım benden yüzün çevirme

Bir yiğide iki güzel çok mudur

Beni görüp başın yere eğdirme

Bir yiğide iki güzel çok mudur

Derbent'ten bir güzel almışım satın

Çiftini eyledim kendime hatun

Biri kahve versin birisi tütün

Bir yiğide iki güzel çok mudur

Biri Gürcü kızı biri Abaza

Birinin yanağı güllerden taze

Biri çakır verir birisi meze

Bir yiğide iki güzel çok mudur?

Biri huri biri melek bunların

Al yanağı dürlü çiçek bunların

İkisi de gayet göğçek bunların

Bir yiğide iki güzel çok mudur

Koç Köroğlu derler benim adıma

İki güzel gelir benim yadıma

Biri bana baksın biri atıma

Bir yiğide iki güzel çok mudur

Köroğlu'nun üç oğlundan söz edilir: Aslan Bey, Acemoğlu, Dağıstanlı Hasan. Bazı anlatıcılar Dağıstanlı Hasan'ı Aslan Bey olarak veriyorlar. Ayvaz ise üvey oğludur. Bazı anlatımlara göre Köroğlu'nun iyi bir katibe ihtiyacı olduğu için Ayvaz'ı yanına alır. Adı Han Ayvaz olarak bilinir. Teke Türkmen'i olarak anılır destan içinde, Hanlık unvanı olan bir kişidir.

Kendisini kendi ağzından dinleyelim bakalım Han Ayvaz kendisini nasıl anlatıyor:

Köroğlu Değilem

Köroğlu değilem paşa yahşı bak

Onun koç oğluyam Han Ayvaz’ıyam

Bir gün koymaz gözlerinnen ırağı

Meclislerin sohbetiyem sazıyam

Bu dünyada men gamımı koymadım

Onca Paşa kırdımsa da doymadım

Azca Tacir azca tüccar soymadım

Döyüşün terlanı bir şahbazıyam

Düşmanın üstünde ollam kara yel

Zerbimnen yüreği sızıldar tel tel

Aslım Teke Türkman yerim Çenlibel

Çenlibelin baharıyam yazıyam

Kartal kimi dağda yuva kurmuşak

Hayınların gözlerinden vurmuşak

Biz ellerin keşiyinde durmuşuk

Men erlerin bir tekiyem azıyam

Han Ayvaz’ım akıdıram kanını

Kıraram sultanı beyi hanını

El atıb kılınca alam canını

Neslin ne var yeryüzünde kazıyam

Köroğlu'nun Sonu

Köroğlu'nun sonu ise: Köroğlu ölmemiştir, kırklara karışmıştır. Bilinen kırk makamı vardır. Sonuncu makamı ise, kırklar makamıdır. Bizim bildiğimiz, bu Köroğlu onların anlattığı Köroğlu değildir. Her seferinde yazıyoruz, ayrılması gerekiyor.

Bizim Köroğlu destan kahramanıdır. Sultan Köroğlu'dur. 15 yaşında sultan olmuştur. Yaylası ise, Okçuoğlu Yaylası'dır. Bu yaylanın hemen yanında Köroğlu Dağı vardır. Biraz ileride ise, koca bir Köroğlu Orman Bölgesi vardır. Tüm coğrafi kayıtlarda yazılıdır. Kalesi, Göle'nin yakınlarında Kür vadisinde bulunur. Adı ise Sevimli Vel kalesidir. Bu kaleyi uzun zaman mesken tutan Köroğlu, daha sonra, bugünkü Iğdır şehrinin kalesine çekilir. Çünkü Döne Sultan bu kalenin beyinin kızıdır. Onunla evlenince o bölgeyi mesken tutar. Sonu da bu kalede olur ve orada ölür. Mezarı da bu kalenin içindedir.

Geçmişi yazılı bir kaynağa dayanmayan, tamamen halk arasında sözlü gelenek anlatılarına bağımlı kalan destanlar üstünde ne kadar doğru söz edilir bilemiyorum. Ancak destanların oluşumu olarak verilen tarih beşinci yüz yıldır. Bu verilen beşinci yüzyıl tarihini bende kabul ediyorum. Bunun üzerine Köroğlu destanlarından söz ederken. Benden önce söz etmiş ne kadar değerli araştırmacı varsa tümünün olmasa bile kayda değer olan yazıların, tamamına yakınını okumuşumdur. Bu okuduğum araştırma yazılarının arasında önemli gördüğüm yazıdan küçük bir anlatıyı buraya alacağım. Bu anlatı benim ve benim gibi Kars, Ardahan, Erzurum sahasında yaşayanların bildiği küçük bir bilgidir. Bu yazıyı Tarih öğretmeni, aynı zamanda da Tarih araştırmacısı olan sayın Prof. Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu adlı tarih araştırmacısının kaleminden okuyalım.

»Kun Yabguları sülalesinden gelme olup Oğuz namelerde »Kara Konak« Ermenice metinlerde ise, başbuğları Mamak’ın adıyla »Mamikonyan Satrap Ailesi« diye gösterilen aile, »Murat Boylarını« Sasanlı İran’a karşı korumuştur. İşte bu aile,  Arpaçay’ı ve yukarı Aras boyuna da sahip çıkmıştır. V yüzyıldan başlayarak Ortodoks Bizans’a ve Zerdüşti-dezdeki Sasan’lara karşı Gregoryan Türk Mezhebinin kılıcı olarak kurtarıcılığını yapan bu ailenin destanı bugün, Ön Asya Türklüğüne yayılmış olan Köroğlu destanları halinde yaşamaktadır. Bu yüzden halk arasında Köroğlu’nun yeri hep Yukarı Aras üzerinde ve en çok Kars ilinde gösterilmektedir.«

Evet bu alıntısını yaptığımız bilgilere göre Köroğlu Destanının başlangıç dönemi V. yüzyıla kadar uzanıyor. Yani Osmanlılardan, Selçuklulardan da öte demek gerekiyor. Bizimde bildiğimiz ve dinlediğimiz ne kadar anlatı varsa hemen hemen hepsi bu bilgiler çerçevesinde kalmaktadır. Dolayısıyla Eski tanımıyla Osmanlı döneminde, Livana Sancağı adıyla yönetilen bu Köroğlu Bölgesi, birinci etap Erzurum / Göle Ormanları, İkinci olarak, Kars / Göle ormanları, yeni tanımıyla Ardahan / Göle ormanları adıyla var olan bu bölge tüm haritalarda kayıtlıdır. Köroğlu Ormanları, Köroğlu Bölgesi, Köroğlu Yaylası, Köroğlu Kalası, Köroğlu Geçidi. Bu saha alabildiğine geniş bir alandır.

Bu saha, tarihsel süreç içerisinde, Erzurum, Kars, Ardahan gibi illere bağlı olarak günümüze gelmiştir. Şimdi bu saha, Ardahan ili, Göle ilçesi sınırları içinde yer almaktadır. Köroğlu orman bölgesi Yeşil Göle Ormanları içindedir. Göle ilçesi bazı haritalarda direk Köroğlu adıyla yazılıyor. Bu tür yazılı haritaları internet sayfalarında görmek mümkündür.

Şimdi Köroğlu’nun Derbent Seferinde giriş koçaklaması olarak söylenilen bir Koçaklamayı buraya alıyorum. Kendi öz koşmasında kendi kimliğini Aras Paşa’ya söylüyor. Sanırım bu koçaklama Köroğlu’nun kimliğini tanımlamak için en önemli belgedir. Daha önceleri Allıturna Dergisinde özel sayı olarak yayımladığım »Köroğlu Destanı Kars, Göle Anlatımı« başlıklı yazıda bu konuyu işlemişimdir.

Murat Beyliyem

Riva-i Köroğlu

Aras Paşa sana bir arz eyleyim

Yerim haber alsan Murat Beyli’yem

Yağı düşman benle kavga başlarsa

Misri kılınç elde gerek teyliyem

Bağ besleyip kızıl gülün dermesen

Derip derip yaylık üste sermesen

Metlebe gelmişem metleb vermesen

Sığal verip misri kılınç sovlayım

Çenlibel’den bu diyara gelmişem

Ne devlete ne de vara gelmişem

Köroğlu’yam nazlı yara gelmişem

Erzurum da mesken salan deliyem

Bu yazının içinde destansı anlatımlara, şu doğrudur bu yanlıştır demek benim işim değil. Böylesi bir sözümde yoktur. Ben her yazdığım anlatıda şunu söylüyorum, benim bulunduğum sahada, halk arasında böylesi bir anlatı var, falan kişi böyle bir destan anlatıyordu. Filan kişi şu ozandan şu koşmaları söylüyordu. Bunun dışında herhangi bir sözümün olmayacağını hep söylemişimdir.

Bu konuda yazacaklarım şimdilik bu kadardır.

Ben Köroğlu'nun yedi ana kolunu ve ölümünden sonra delilerinin oluşturduğu 24 kolu hakkında bilgilere sahibim. İlle de ille bizim Köroğlu eşkıya olacak! On yaşındaki Ayvaz'ı dağa kaldıracak, çocuk yaşta biriyle aşk ilişkisi kuracak ki, bugünkü deyimle sapık ilişkilerin içinde olacak! Kaynaklar da böyle veriyor... Yazılar ve anlatılan her söz böyle. Çünkü Köroğlu bir Türkmen’dir, bu ölçütlerle değerlendirilmiş.

Yukarıya aldığım Robin Hood'a benzesin diye, eşkıya Yanoşik'e benzesin diye yazılar yazılmış. Çünkü benzemesini isteyenler bunun böyle olmasını istiyorlar. Elimizden gelen ise söylenenlerin gerçekle ilişkisinin olmadığını söylemek...

Biz bu kadarıyla yetiniyoruz. Ne Bolu, Düzce'deki Köroğlu, ne de bizim destan kahramanı Sultan Köroğlu Robin Hood'a benzemiyor, benzemesi de gerekmiyor. İngilizler benzesin diyorlar, bizimkiler de benzetiyorlar.

Küçük bir Not eklemeliyim:

Genellikle Köroğlu için »Bir Köroğlu bir Ayvaz« deyimiyle, öne atılanlar vardır. Bu deyimi açıklarken, »bir karı bir koca« sözleriyle açıklıyorlar. Biz öyle anlamıyoruz. Biz »Bir baba bir oğul« olarak anlıyoruz. Çünkü Köroğlu destanları bir baba bir oğul ile başlar. Yani, bir Köroğlu bir ayvaz ile başlar.

Türkçemizde bunun gibi çokça deyim vardır. Sırayla bir kaçtanesini yazalım. »Bir ana bir oğul, bir bacı bir kardeş, bir emmi bir yeğen« deyimlerini nereye yazacaklar bir türlü söyleyemiyorum. Neyse onlar bilgisizliği içinde kalakalsınlar biz yazımızı bitirelim.

Bu yapay ve zoraki benzerlik bizi Avrupalı yapmaya yetmez.

*****

Koç Köroğlu'dur

Yiğitler oylağı o Çenlibel'de

Taştan kala kuran Koç Köroğlu'dur

Kinli paşalara meydan okuyan

Çok köhlenler yoran Koç Köroğlu'dur

Düşmanın üstünü kuş tek aldıran

Aslanlar dişinden avlar saldıran

Hanların başına şaşber çaldıran

Kulaç kollar buran Koç Köroğlu'dur

Dağları taşları duman bürüse

Kılınçlar pas tutup kında çürüse

Mısır İstanbul Şam tamam yürüse

Tek baahda duran Koç Köroğlu'dur

Kayada tor kurup terlanlar tutan

Yüz yağını birden kol kola çatan

Arap at döşüne serdarlar katan

Er bağırlar yaran Koç Köroğlu'dur

Cünun eyleşmişler erler kaşında

Alaylar başlasın tor savayında

Yeddi bin yeddi yüz deli başında

Şahlar üste varan Koç Köroğlu’dur

*****

Sene Deyim[ii]

Sene deyim, deli aşık,

Bize de Türkmen degerler.

Sözünde yoxdur yaraşık,

Bize de Türkmen degerler.

Türkmenlerin cavanları,

Toz oluru meydanları,

Saymazlar paşa, xanları,

Bize de Türkmen deyerler.

Aşık, açma söz başını,

Deme Çemlibel işini,

Çerçi soyandır koşunu,

Bize de Türkmen deyerler.

Koç Koroğlu gelse bura,

Boynundan asaram dara,

Ağ günün eylerem kara,

Bize de Türkmen deyerler.

Aşık, gel olma divana,

Bu sözleri koy o yana,

Sözün deydi Eyvaz xan'a,

Bize de Türkmen deyerler.

*****

Acem Kızı

Mevlam seni bana yazmış

Derim Acem Kızı derim

İnan Çenlibel’dir benim

Yerim Acem Kızı yerim

Seni gören ömrüm soldu

Çeşmim yaşı sel sel oldu

Ah u zarım arşı buldu

Görüm Acem Kızı görüm

Seni şekerle ezsinler

İnce tülbentle süzsünler

Tepsiye lokma dizsinler

Yerim Acem Kızı yerim

Hanova’da Nigar Hansın

Han kızısın hem sultansın

Yalancı dünyada sensin

Varım Acem Kızı varım

Köroğlu yurdumdur Acem

Ne günün belli ne gecem

Hem halifemsin hem hocam

Perim Acem Kızı perim

*****

Aşk olsun (Güzellemesi)

Çenlibel de bir su gibi

Akan dilbere aşkolsun

Yaz baharda çiğdem gibi

Çıkan dilbere aşkolsun

Sürmeler çekmiş kaşına

Benziyor huma kuşuna

Yavru turna tel başına

Takan dilbere aşkolsun

Aldınma dünya varına

Düşme zulmetin darına

Yiğitliğin didarına

Bakan dilbere aşkolsun

Hubluğun tariften öte

Hiç hile katılmaz süte

Gönül yana yana tüte

Kokan dilbere aşkolsun

Köroğlu bir miskin geda

Dosta canın eder feda

Gönül düştü aşktan od’a

Yakan dilbere aşk olsun

 *****

Ayvaz Nennisi[iii]

Han Nigarım yol azıttık

Düştük dağların ardına

Ne yanda kaldı Erzurum

Yol sorak kuşu kurduna

Göz gözü görmüyor çenden

Ayvaz ayrı düşme benden

Nigar uykusuzdur dünden

Düşmüş yarının derdine

Çenlibelden çıktık yayan

Gel de bu dertlere dayan

Uyan Han Nigar’ım uyan

Geldik tabibler yurduna

Köroğlu derdini söyler

Han Nigar Ayvaz’ı eyler

Bir küçücük yara neyler

Çenlibelin tek merdine

*****

Var Mı[iv]

Usa-usa dağ başında

Yel tǝki ǝsdiyin var mı?

Heç tǝk-tǝnha bu çöllǝrdǝ

Ordular basdığın var mı?

Mızrağının usun salla,

Düşmǝnǝ demǝ «ey valla».

Hǝr tǝrǝfdǝn beş-on kǝllǝ

Heç kǝsib asdığın var mı?

Müxǝnnǝt özün öyǝndǝ,

Bǝnǝfşǝ boynun ǝyǝndǝ,

Şeşpǝr qalxana dǝyǝndǝ,

Yǝhǝrdǝn aşdığın var mı?

Namǝrd sirrini bilǝndǝ,

Müxǝnnǝt üzǝ gülǝndǝ,

Yağı düşmǝn güs gǝlǝndǝ,

Meydandan qaçdığın var mı

Koroğlu keçib sanından,

Müxǝnnǝt ötmǝz yanından,

Ovusnan düşmǝn qanından

Doldurub içdiyin var mı?
*****

Aldı Köroğlu:

Sözüm sana Şirin Döne
Hele mey doldur mey doldur
Cemalin benziyor güne
Hele mey doldur mey doldur

Saçında saç bağın mercan
Sana kurban olsun bu can
Elinde fağfuri fincan
Hele mey doldur mey doldur

Kır-At götürmez haşadan
Gel korkma beyden paşadan
Altın yıldızlı şişeden
Hele mey doldur mey doldur

Çıktım Çardaklı Köşküne
Çok yardım ettim düşküne
Bu düğün bitmez beş güne
Hele mey doldur mey doldur

Köroğlu gönlümü yordum
Döne’ile düğün kurdum
Çok şükür murada erdim
Hele mey doldur mey doldur

Orhan Bahçıvan

---

[i] Üçüncü Çin Seferi Köroğlu'nun sonu… Bu şiir aynı zamanda Karac-Oğlan'ın Erzurum Seferi adlı destansı anlatıda, Karac-Oğlan'ın bacısı olan Güher'in adına geçiyor.

[ii] Aşık Cünün’ün Çenlibel’den kaçmağı

[iii] Köroğlu Ayvaz’ın Çelnibele Gelmesi, Kuzey Anadolu Çeşitlemesi, Ayvaz’ın yarasını sardırmak için Erzurum’a gidişini anlatan bir nennidir. Halk arasında bebek nennisi olarak değişik sözlerle söyleniliyor. Ayvaz nennisi olarak notlarımın arasında çıktı. Kaynak:  Ferman Baba.

[iv] Köroğlu Erzurum Seferi